گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندامهای آنها حاوی ماده مؤثرهاست. این ماده که کمتر از۱٪ وزن خشک گیاه را تشکیل میدهد، دارای خواص دارویی مؤثر بر موجودات زندهاست. همچنین کاشت، داشت و برداشت این گیاهان به منظور استفاده از ماده موثره آنها انجام میگیرد.
تاریخچه
شناخت مواد دارویی مورد استفاده مصریان قدیم از روی پاپیروسهای مقدسی که از آنان به جای مانده است، میسر میباشد. باارزشترین این پاپیروسها «پاپیروس اسمیت» است. مصریان تقریباً از همه قسمتهای گیاه استفاده میکردند. طب بابل توسط الواح کوچکی که نام داروها را به خط میخی روی آنها نوشتهاند بر جای مانده است. عناصری که آنها بکار میبردند اساساً ریشه گیاهی داشته است. در دستورهای بابلیها برخلاف مصریان وزن و اندازه ذکر نشده است. در متون هند قدیم گیاهان طبی به دو گروه تقسیم میشوند. گروه اول یا بهعنوان مسهل، قیآور و یا ملین به کار میروند یا باعث ترشح بینی میشوند و گروه دیگر مسکّن هستند. در کنار طب سوزنی که در چین اختراع شده، مهمترین قسمت طب سنتی چین علم داروهای گیاهی بوده است. یک رساله داروسازی به نام پن تسائو کانگ مو (Pen Ts'ao Kang Mu) در سال ۱۵۹۷ تکمیل و منتشر شد. این رساله ۸۱۶۰ نسخه دارد که بر ۱۸۷۱ ماده که عموماً ریشه گیاهی دارند متکی است.
گیاهشناسی در ایران قبل از اسلام نیز سابقه طولانی داشت. در اوستا بارها از «اورورو بیشه زو» (گیاه درمانی) ستایش شده است و واژه اورورو به معنی گیاه فرشته نگهبان امرتات (امرداد) که خود یکی از امشاسپندان و کمال جاودانگی است در اوستا آمده است. پزشکان ایرانی از صدها گیاه و رستنیِ درمانبخش آگاه بودند و آنها را مقدس میشمردند. مقدسترین این گیاهان ۳۰ نوع بود که نمادی از نام روزهای سیگانه یک ماه بود. به طور مثال نام روز آذر که نماد گیاهی آن در اوستا «اثرگون» نام دارد و آن نوعی گل همیشه بهار است که دم کرده آن محرک سلسله اعصاب است و برای رفع خستگی استفاده میشد. نام «دارو» نیز از ریشه واژه ایرانی «دار» به معنی درخت است و در زبان پهلوی به «داروگ» تغییر شکل یافته و واژه انگلیسی و فرانسه «drug» از همین ریشه فارسی ساخته شدهاند.
در طب یونانی نیز دمنوش کاربرد داشته است. بقراط (۴۶۰–۳۷۷ قبل از تاریخ) ارتباط میان شکل گیاهان و بیماریهای قابل درمان توسط آنها به نام تئوری امضاها را مطرح کرد. بر اساس این نظریه میگوید این خود طبیعت است که به ما قدرت درمانی گیاهان را نشان میدهد. به همین علت بود که ساقه زرد رنگ ریوند علیه بیماری زردی و میوه و گل قرمز انار علیه خونریزی بکار میرفت. جالینوس (۱۲۹–۲۰۰ میلادی) پزشک یونانی تجربیات خود را در یازده جلد کتاب ثبت کرد. او داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد و بنیانگذار شاخه خاصی از طب به نام «جالینوسی» (علم مواد دارویی و تهیه آنها) بود.[۶] در قرن اول میلادی، کتاب د ماتریا مدیکا را دیوسکوریدوس، پزشک ارتش نرون تدوین کرد، که از نخستین کارهای معتبر در مورد علم گیاهدرمانی است. دیوسکوریدوس که اساس کار خود را بر پایه کار بقراط بنا نهاده بود، شکل، مشخصات و خواص بیش از ۵۰۰ گیاه را در کتاب خویش ارائه کرد که تا ۱۵۰ سال بعد بهعنوان یک کتاب مرجع مورد استفاده قرار میگرفت. در همان زمان یک طبیعیدان رومی به نام پلینی کتاب تاریخ طبیعی نسبتاً حجیمی را تدوین نمود که در آن به شرح گیاهان و خواص درمانی آنها پرداخت. ۷ قرن بعد، که در اروپا به قرون وسطی موسوم است،صومعهها زندهنگاهداشتن گیاهدرمانی را به دست گرفتند. راهبان متون مربوطه را نسخهبرداری کردند و از آنها برای شفای بیماران استفاده نمودند و مزرعههایی را به پرورش این گیاهان اختصاص دادند.
آغاز کاربرد وسیع گیاهان دارویی و رونق و گسترش آن در کشورهای شرقی بخصوص در دوره اسلام به زمانی که شرق به کارها، نوشتهها و ترجمههای آثار بقراط، جالینوس و کتابهای دیوسکوریدوس و پلینیوس و دیگران دسترسی یافت، مربوط میشود. زیرا کارها و آثار این دانشمندان یونانی مستقیماً از طریق شام و شرق رسید و در اوایل قرن سوم میلادی در بیتالحکمه به عربی ترجمه شد. کتاب «گیاهان» یا «الحشایش» یکی از مهمترین ترجمههای این منابع است که در واقع همان ترجمه دِ ماتریا مدیکای دیوسکوریدوس است و از آن زمان و حتی تا همین اواخر به عنوان طب سنتی همیشه مورد استفاده قرار میگرفت. محمد بن زکریای رازی (سالهای ۲۵۰ تا ۳۱۳ ق) دائرةالمعارفی در درمانشناسی به نام کتاب الحاوی فی الطب و کتاب خلاصه پزشکی، به نام المنصوری و کتاب دیگری به نام منافع الاغذیه و دفع مضارها را نوشت. این کتابها و بقیه آثار او، مخزن و مرجع مهم اطلاعات گیاهشناختی برای نسلهای متمادی در شرق و غرب بوده است. پزشک نامور بوعلی سینا (سالهای ۳۵۹ تا ۴۱۶ ه. ش) ۸۱۱ داروی گیاهی و معدنی را در کتاب قانون همراه با اثرات آنها بر بدن انسان شرح داده است. برخی از این گیاهان ریشه هندی، تبتی چینی یا کلاً شرقی داشتهاند.
دو واقعه زمینه علم گیاهشناسی را گسترش داد. یکی از آنها اختراع دستگاه چاپ به وسیله گوتنبرگ در سال ۱۴۵۰ میلادی و دیگری کشف آمریکا به وسیله کریستف کلمب در سال ۱۴۹۲ میلادی بود. نتیجه مستقیم این دو واقعه، چاپ تعداد زیادی از مجموعههای گیاهی و وارد کردن داروهای جدیدِ بسیار به اروپا بود. پاراسلسوس دانشمند سوئیسی (۱۵۴۱–۱۴۹۳) با سفر به اروپا و جمعآوری تجربیات گوناگون، پایه و اساس محکمی در طب به وجود آورد. گنجینه گیاهان یکی از مهمترین آثار این دانشمند است. او برای طب گیاهی اولویت خاصی قائل بود و به اثرات درمانی آبهای معدنی و گیاهان محلی توجه زیادی داشت. وی اولین کسی بود که علم شیمی را در روشهای درمانی شرکت داد. او در تاریخ علم طب به عنوان اصلاح کننده طب و به بیان دیگر بنیانگذار شیمی درمانی و پزشکی مطلع در باب گیاهان دارویی شناخته شده است. شیمی و فارماکولوژی به موازات یکدیگر تکامل یافتهاند. بالاخره به لطف کتاب الکساندر چیرش(۱۸۵۶–۱۹۳۹) به نام «رساله فارماکولوژی» بود که مطالعه گیاهان دارویی و داروهای طبیعی در میان علومِ شناخته شده دیگر جای گرفت.
موارد مهم در تولید گیاه دارویی
اگر نحوه آماده سازی گیاهان دارویی و تحویل آنها به مردم به نحو صحیح انجام نگیرد خواص درمانی گیاه از بین رفته یا تقلیل مییابد که این امر موجب عدم تأثیر گیاه در درمان بیماری میگردد.
از مواردی که باعث کاهش اثربخشی گیاه می شود:
کشت در زمینی که از نظر مواد خاص مورد نیاز گیاه، دچار کمبود باشد.
عدم مبارزه صحیح با آفات و بیماریهای گیاهان دارویی کشت شده که اغلب موجب کاهش مواد مؤثر گیاه یا تغییر نسبت ترکیبات مفید گیاه میگردند.