تعریف رسانه ها و وسایل آموزشی ونقش آنها در یاددهی یادگیری

هدف از آموزش، هدایت یادگیری دانش آموزان است و نقش معلم، فراهم کردن زمینه و امکاناتی است تا یادگیرندگان، خود، مفاهیم را شکل دهند. رسانه ها و ابزارهای آموزشی امکاناتی هستند که اگر در فرایند یاددهی- یادگیری به نحو شایسته مورد استفاده قرار گیرند، در مفهوم سازی و ساخت دانش، به دانش آموزان کمک فراوانی می کنند. در این مقاله سعی بر آن است تا پس از بیان ماهیت و نقش رسانه ها و وسایل آموزشی، چگونگی انتخاب و کاربرد مطلوب آن ها در فرایند یاددهی- یادگیری مورد بحث قرار گیرد.

اصطلاح «رسانه ی آموزشی» غالباً به اشتباه مترادف با «وسیله ی آموزشی» به کار می رود، اما این دو واژه را از حیث انتقال «پیام» بهتر می توان متمایز کرد. رسانه در لغت به معنای رابط دو چیز و وسیله ی نقل و انتقال معنی شده است. برای مثال، تلویزیون به عنوان «رسانه» ای خبری، وسیله ی نقل و انتقال «پیام» است. در آموزش نیز برای انتقال «پیام» به وسیله ی نقل و انتقالی احتیاج است که پیام آموزش را به یادگیرنده منتقل کند. «معلم» در برخی از کلاس ها، غالب ترین «رسانه ی آموزشی» است.

با این تعریف، کتاب، پوستر، چارت، نمودار، تصویر، نقشه، فیلم، اسلاید، و... نیز از رسانه های آموزشی محسوب می شوند، چرا که می توانند منتقل کننده ی «پیام» آموزشی باشند. در آموزش، علاوه بر رسانه ی آموزشی، تجهیزات و وسایلی وجود دارند که پیام را منتقل نمی کنند، اما در کنار رسانه، برای تفهیم بهتر موضوع آموزش به کار می روند. این ها وسایل آموزشی به شمار می آیند. وسیله های آموزشی فراوانند. هر ماده یا شیء که در فرایند یاددهی- یادگیری مورد استفاده واقع می شود، وسیله ی آموزشی محسوب می شود. معلمی که در تفهیم حواس پنج گانه ی انسان از سیب و پرتقال و موز، نمک، سوت و... استفاده می کند، یا قلوه سنگ، برگ درخت و یا گلی را به کلاس می آورد، از «وسایل آموزشی» برای تفهیم بهتر مطلب درسی بهره می برد.

گاهی موضوع درسی چنان به وسیله وابسته است که بدون کاربرد آن وسیله در تدریس، امکان تفهیم مطلب درسی میسر نیست و فهم بسیاری از موضوعات درسی، حتی در دوره های بالاتر، به وجود این وسیله در جریان آموزش، وابستگی زیادی دارد. بنابراین بهتر است به جای «وسیله ی کمک آموزشی»، اصطلاح «وسیله ی آموزشی» را برای آن به کار ببریم. برای مثال، دانش آموز بدون استفاده از میکروسکوپ نمی تواند سلول های پیاز را به طور مستقیم مشاهده کند. بنابراین درک دانش آموز از مفهوم سلول، به کاربرد این وسیله ی آموزشی در فرایند یاددهی- یادگیری وابسته است. به عبارتی دیگر، میکروسکوپ و یک  قسمت از پیاز، وسایل آموزشی درس هستند، نه وسایل کمک آموزشی درس.

 نقش رسانه ها و وسایل آموزشی در فرایند یاددهی - یادگیری

استفاده از رسانه ها و وسیله های آموزشی متنوع در موضوعات و ماده های درسی گوناگون، مزایایی دارد که عبارتند از:

- شکل دهی تجربه های یادگیری دست اول

- ایجاد انگیزه و شوق به یادگیری و کمک به تداوم آن

- صرفه جویی در زمان آموزش

- برقراری آسان تر ارتباط و تفهیم بهتر

- شکل گیری یادگیری سریع تر، عمیق تر و پایدارتر

- شکل گیری تجربه های یادگیری ناممکن

- انتخاب و کاربرد رسانه ها و وسایل آموزشی در فرایند یاددهی- یادگیری

وجه مشترک اکثر الگوهای طراحی آموزشی، تعیین هدف های آموزشی در شروع کار است. اساساً هدف های آموزشی، عامل تعیین کننده ی فعالیت های آموزشی معلم و دانش آموز، رسانه ها و وسایل مناسب و نیز ارزشیابی فعالیت ها هستند. بنابراین انتخاب رسانه ها و وسایل مطلوب برای تفهیم هر موضوع درسی، به هدف ها و شیوه های آموزشی تعیین شده ی پیش از تدریس وابسته است. روش تدریسی که بر حفظ و تکرار پاسخ های ارائه شده تأکید می ورزد و اجازه ی اکتشاف و تجربه ی فردی را به دانش آموز نمی دهد، خود را بی نیاز از فراهم کردن امکانات و ابزارهای متنوع می بیند، زیرا مقصد آموزش، انتقال پاسخ های صحیح است، نه درگیر کردن دانش آموزان در مفهوم سازی و تولید پاسخ. با ظهور نظریه های جدید یادگیری و از جمله ساختن گرایی، نوع و نگاه به یادگیری و آموزش تغییر کرده است.

«براساس نظریه ی یادگیری ساختن گرایی، دانش باید فعالانه در ذهن و بر پایه ی تجربه ها، علاقه ها و باورها ساخته شود. بنابراین نقش آموزش فراهم کردن بستر و امکاناتی است تا دانش توسط دانش آموز ساخته شود. اندیشه های دیویی، پیاژه، برونر و... که بر ظهور نظریه ی ساختن گرایی تأثیر شگرفی داشته است، همگی بر اهمیت تجربه ی مستقیم و شخصی فرد در محیط پیرامون دلالت می کنند». بنابراین، اگر در یک روش تدریس یادگیرنده محور، قصد آموزش شکل گیری یادگیری معنادار و مادام العمر در دانش آموزان است، ابزارها و رسانه های آموزشی به گونه ای انتخاب و به کار می روند که بیش ترین نقش را در شکل گیری تجربه های مستقیم و عینی داشته باشند.

 نکته ی اساسی که لازم است در این جا بدان اشاره شود، این است که برای مفهوم سازی و شکل گیری یادگیری معنادار در کودکان، کاربرد ابزارها و وسایل آموزشی متنوع، «کافی نیست» در واقع روش تدریسی مطلوب است که در کنار کاربرد رسانه ها و وسایل آموزشی مناسب، راه را برای یادگیری عمیق هموار می سازد. برای مثال، در تجربه ای عملی که در کلاس درسی داشتم، معلمی با آوردن وسایل آموزشی متنوع مانند تکه نان، هویج، شربت، آب نمک، نفت، شیشه ی عطر و بادکنک، قصد تفهیم وضعیت مولکول ها در مواد جامد، مایع و گاز را داشت.

 پس از پایان تدریس، دانش آموزان به سؤالات متداول به آسانی پاسخ دادند. برای مثال، به هویج و نان به عنوان مواد جامد اشاره کردند. هنگامی که هویج به صورت پوره رنده و داخل لیوانی ریخته شد، دانش آموز پاسخ داد که هویج مایع شد، زیرا شکل لیوان را به خود گرفت!

در این مثال، با وجود این که ابزارها و وسایل مناسبی در فرایند یاددهی- یادگیری انتخاب شده اند، دانش آموزان مفاهیم را به طور عمیق درک نکرده اند و آموخته هایشان قابل انتقال به موقعیت جدید نیست. بنابراین، در هر موقعیت یادگیری، روش تدریس بر وسایل و ابزارها مقدم است. همان طور که ارمن می گوید: «روش تدریس بسیار مهم تر از رسانه است و رسانه، پیام نمی شود.» ابتدا باید شیوه ها و راهبردهای مؤثر برای دست یابی دانش آموزان به یادگیری عمیق مشخص شود، آن گاه ابزارها و وسایل مورد نیاز انتخاب و به کار روند.