تبریز کلانشهری در شمالغرب ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر، بزرگ ترین قطب اقتصادی منطقه شمال غرب ایران و مناطق آذری نشین بوده و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می شود.

در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت تبریز بالغ بر ۱٬۵۵۸٬۶۹۳ نفر بوده است. اکثریت ساکنان تبریز آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی با لهجه تبریزی سخن می گویند؛ البته برخی اسناد تاریخی نشان می دهد که تا سده یازدهم هجری،زبان آذری –شاخه ای از زبان های ایرانی– در این شهر تکلم می شده است.

تبریز در طول تاریخ خود با فراز و فرودهای بسیاری روبه رو بوده است. تاریخ این شهر، اشغال توسط بیگانگان و حوادث جانکاه طبیعی –از جمله زمین لرزه های مهلک– را تجربه کرده است. سنگ بنای تبریز کنونی به دوران اشکانی و ساسانی برمی گردد. این شهر در طول حکومت ۴۰۰ ساله خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیله عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید.

تبریز یکی از طویل المدت ترین پایتخت های ایران بوده است این شهر پایتخت سیاسی ایران در زمان اتابکان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قراقویونلوها، آق قویونلوها، صفویان و ولیعهدنشین ایران در دوره قاجاریان بوده است. اوج شکوفایی تبریز مربوط به دوره ایلخانان است که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بود. این شهر در سال ۱۵۰۰ میلادی و در زمان پایتختی صفویان به عنوان پنجمین شهر پرجمعیت جهان شناخته می شد و جمعیتش با استانبول –پایتخت امپراتوری عثمانی– برابری می کرد.

تبریز مجدداً در دوره قاجار به شکوفایی رسید؛ به طوری که در این دوره به عنوان مهم ترین و پیشروترین شهر ایران شناخته می شد. در دوران معاصر نیز این شهر یکی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی در سطح کشور محسوب می شود. این شهر در دو سده اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده است؛ به طوری که این شهر مانع خاموشی انقلاب مشروطه در ایران شد و نقشی کلیدی در تحولات بعدی کشور –همچون انقلاب ۱۳۵۷ ایران– و روند مدرنیزه شدن کشور داشته است.

نام

یاقوت حموی در «معجم البلدان» گزارش می دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ می شده است. با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته باشد. این گویش به گویش های موسوم به گویش های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته است؛ یا به احتمال بیش تر، تلفظ تِبریز معرب شده نام شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. هم چنین شیوه نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغه ارمنی، نمایانگر وابستگی واژه تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» می باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می گیرد که این مسئله نشان می دهد که ریشه نام شهر به زمان های بسیار دور تا اوایل سلسله ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی گردد.

بنابر گفته مصطفی مؤمنی در دانشنامه جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می خوانده اند. تا اوایل سده چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می نامیده اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می گویند. در نوشته های کهن (برای نمونه ابوالفدا) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبان های کردی و تاتی «توریز» و «تُوْری» به کار می رود.

عده ای از شرق شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت های گرمایی کوه سهند دانسته اند. هم چنین منابع ارمنی نام شهر را در سده پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانسته اند و به فارسی هم تَورز تلفظ کرده اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب ریز» و «تب پنهان کن» و احتمالاً نام تبریز «پنهان کننده تف و گرما» و با «جنبش های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده است. دانشنامه بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می شود و احتمالاً به خاطر چشمه های آب گرم اطراف آن است.

در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانه دیگری وجود دارد؛ از جمله این که زبیده زن هارون الرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل انگیز آن جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را «تب ریز» بگذارند. هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می داند.

قب ها و عناوین

تبریز به عنوان شهر اولین ها، شهر بدون گدا،شهر زیرگذرها و روگذرها،پایتخت گردشگری اسلامی در سال ۲۰۱۸،امن ترین شهر ایران، سالم ترین شهر ایران،مهد سرمایه گذاری ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین شهر دانشگاهیایران،دومین شهر بلندمرتبه ساز ایران،دومین قطب علوم پزشکی ایران، دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران،شهر شکلاتی ایران، قطب خودروسازی ایران،قطب قطعه سازی ایران،قطب تولید موتور دیزل خاورمیانه،شهر جهانی بافتفرش و یکی از مهم ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران شناخته می شود.

تاریخ

دوران اولیه

تاریخ اولیه شهر تبریز هنوز بدرستی معلوم نشده است و بحث های زیادی در اینباره مطرح است. برخی تاریخ شناسان ادعا کرده اند که بهشت عدن در محل فعلی شهر تبریز بنا شده بود. نخستین نوشته موجود درباره تبریز کتیبه پادشاه آشور سارگن دوم می باشد. همچنین اکتشافات انجام شده در طی سال های ۱۳۸۰ در سایت موزه عصر آهن در حوالی مرکز تبریز نشان از وجود تمدنی در محل کنونی شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد. این شهر در طول تاریخ چندین بار به عنوان پایتخت حکمرانی پادشاهان مختلف انتخاب شده است. از جمله نخستین این موارد پایتخت حکمرانی یکی از فرماندهان اسکندر مقدونی بنام آتروپات بوده است.

پیش از اسلام

شماری از محققان بر این عقیده اند که دژ «تارویی–تارمکیس» که نام آن در کتیبه سارگن دوم (پادشاه آشور در بین سال های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح) آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته است. در کتیبه سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده است. این دژ بنابر نوشته های کتیبه سارگن، محل نگه داری اسب های ذخیره سواران اورارتو بوده که در حمله آشوری ها ویران شده است. اما این ارتباط تبریز با شهرها و قلعه های دوران مادها، مورد اختلاف بین محققین است.

در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دوره ساسانی (سده سه یا چهار میلادی) بنا شده یا به احتمال بیش تر در سده هفتم این واقعه روی داده است. شهر کنونی تبریز برروی خرابه های شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده است. تورژ یکی از بااهمیت ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده است.

ولادیمیر مینورسکی در دانشنامه اسلام بیان می کند، این داستان که شاه اشکانی تبار ارمنستان به خاطر انتقام کشته شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به دست اردشیر بابکان (بنیان گذار سلسله ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته های واردان (تاریخ نگار ارمنی در سده چهاردهم میلادی) در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه ای عامیانه دارد.

پس از اسلام

احتمالاً تبریز در سده چهارم میلادی ویران شده بود و در زمان حمله اعراب، قریه ای کوچک بیش نبوده است. در زمان فتح آذربایجان به دست مسلمانان در سال ۲۲ هجری توجه آن ها بیش تر متوجه شهر اردبیل بود و نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن ها سربازگیری کرده بود، نیامده است.

پس از فتح آذربایجان، گروه هایی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسی (۱۵۸–۱۳۶) و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رَوّاد» از قبیله «اَزْد» از قبایل مشهور یمن در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند. به گفته یاقوت حموی، تبریز قریه ای بود تا آن که رواد ازدی در زمان متوکل عباسی به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن جا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند. مطهر بن طاهر مقدسی شهر را تحسین کرده و هم عصر او ابن حوقل (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان می شمارد. در حالی که نویسندگانی مانند ابن خرداذبه، احمدبن یحیی بلاذری و طبری، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام برده اند.

تبریز از نیمه نخست سده سوم هجری رو به گسترش نهاد و بر اهمیت آن در منطقه آذربایجان افزوده شد. بطوریکه متوکل عباسی پس از زمین لرزه سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بی درنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود . این شهر که در دوره فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» روبه گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمین لرزه سال ۴۳۴ هجری مجدداً به شدت آسیب دید. هنگامیکه ناصرخسرو که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمی رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده باشد.

اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بوده اند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روادی را خراج گزار خود کرد و به گفته ابن اثیر، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهار صد سال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد.

در نوشته های تاریخی از دوران سلجوقی، اشاره های زیادی به تبریز یافت نمی شود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت. عد از وفات سلطان محمود غزنوی (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آن چنان که از شواهد تاریخی برمی آید از زمان قزل ارسلان (۵۸۷–۵۸۲ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سده هفتم هجری مغولان دوبار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغول ها در نهایت بر تمام آذربایجان و به ویژه تبریز دست یافتند.

در دوران ایلخانان تبریز به اوج شکوفایی خود رسید. اباقا خان دومین پادشاه از سلسله ایلخانان تبریز را پایتخت قلمرو این سلسله برگزید و حکمرانی خود را بر قلمرویی از نیل تا آسیای مرکزی در این شهر ادامه داد. در زمان حکمرانی غازان خان اصلاحات غازانی از این شهر شروع شد و بناهای متعددی از جمله بنای دو شهر اقماری و نمونه شنب غازان و ربع رشیدی در این دوران انجام شد. مارکو پولو جهانگرد ونیزی که در سال ۱۲۷۵ میلادی از این شهر عبور نمود درباره شکوفایی این شهر در آن دوران نوشته است:

... شهری بسیار بزرگ که با باغ های زیبا و دل انگیز محصور شده است. موقعیت قرار گرفتن این شهر بسیار عالی است بطوریکه کالاها از همه نقاط به این شهر آورده می شوند. بازرگانان لاتین و بویژه ژنوی ها به این شهر می روند تا کالاهایی که از سایر نقاط به این شهر آورده شده اند را خریداری نمایند.